Śledząc powstanie i walki kompanii „Agat”/„Pegaz” nie zdajemy sobie często sprawy, że był oddziałem wyjątkowym, powołanym do wykonywania zadań specjalnych, a jego żołnierze byli poprzednikami dzisiejszych komandosów z GROM czy Lublińca.
Żołnierze z plutonu „Narocz” (od lewej): Leon Bednarski ps. „Mikro”, Henryk Zajączkowski ps. „Szarak” i NN ps. „Władysław”
(foto: Archiwum Akt Nowych)
Według definicji stworzonej przez Huberta Królikowskiego, działania specjalne są nieregularną formą walki, stosowaną w czasie pokoju, jak i wojny, polegającą na osiąganiu celów strategicznych, niemożliwych do osiągnięcia na drodze działań regularnych lub dyplomatycznych.
Działania tego typu realizowane są przez wyspecjalizowane i odpowiednio wyszkolone pododdziały wojskowe (paramilitarne) o charakterze zawodowym lub improwizowanym, samodzielnie lub we współpracy z innymi jednostkami wojskowymi, paramilitarnymi czy rządowymi.
Formacje wojsk specjalnych tworzone są z wyselekcjonowanych żołnierzy posiadających odpowiednie predyspozycje psychologiczne i fizyczne decydujące o możliwości wykonywania zadań tego typu.
Działania specjalne
Mimo istnienia monografii oddziału oraz szeregu innych opracowań, dotychczas nie dokonano przejrzystej klasyfikacji działań kompanii „Agat”/„Pegaz” pod kątem działań specjalnych. Efektem powyższej sytuacji jest istniejący chaos pojęciowy związany z tym pododdziałem, mimo że spełnia on większość kryteriów zawartych w przytoczonych definicjach:
a) został stworzony i dowodzony przez kpt. Adama Borysa ps. „Pług”, cichociemnego w myśl koncepcji wsparcia lokalnego ruchu oporu prowadzonego przez Special Operations Executive (SOE),
b) struktura i profil działania pododdziału był stricte wojskowy (pododdział bojowy w sile kompanii),
c) został oparty na wyselekcjonowanym i odznaczającym się wysokim morale materiale ludzkim (harcerze starsi z drużyn: CR 300 i CR 500 z hufca Centrum oraz Sad 100 z hufca Sad),
d) był przeznaczony do wykonywania działań o charakterze specjalnym tj. akcji likwidacyjnych wysokich funkcjonariuszy aparatu okupacyjnego prowadzonych w środowisku miejskim (według nomenklatury H. Witkowskiego były to zadania typu C, tzw. dywersja osobowa),
e) efekty działań bojowych kompanii „Agat” były typowe dla działań specjalnych:
- wymierny efekt w postaci likwidacji celu o kluczowym znaczeniu dla przeciwnika,
- efekt psychologiczny (osłabienie morale przeciwnika i wzmocnienie morale własnego społeczeństwa),
- efekt polityczny (zmiana lub modyfikacji polityki okupanta),
f) działanie w warunkach konspiracyjnych na terenie okupowanym i kontrolowanym przez przeciwnika, co wymuszało zastosowanie specyficznych form walki.
Wielka Dywersja
Kolumna samochodów zdobytych przez powstańców Zgrupowania „Radosław” na Woli. Samochody używane były w pierwszych dniach Powstania przez kierowców służby motoryzacyjnej „Parasola” do transportu rannych do szpitali na Starówce.
(Fotografia ze zbiorów Narodowego Archiwum Cyfrowego)
Wyjątkowość działań kompanii „Agat” dostrzegano w samym środowisku harcerzy Grup Szturmowych, którzy mieli już za sobą szereg typowych dla Kedywu akcji przeciwko Niemcom realizowanych w ramach tzw. „Wielkiej Dywersji” (np. akcja odbicia więźniów w Celestynowie 20 maja 1943 r., czy wysadzenie 26 czerwca 1943 r. Urlaubfrontzugu w okolicach Śródborowa). Z odmiennego charakteru dywersji osobowej zdawano sobie również sprawę w Kwaterze Głównej Szarych Szeregów.
Specyfika pododdziału z racji realizowanych zadań zakładała również działanie w głębokiej konspiracji, nawet wobec żołnierzy jednostki z której wyodrębniono „Agat”, tj. Batalionu „Zośka”. Mimo początkowej formalnej więzi organizacyjnej, której świadectwem jest ujęcie „Agatu” w rozkazie L.1/43 z 1 września 1943 r., jako 3 kompanii tego batalionu dowodzonej przez st. strz. (pchor.) (później ppor.) Jerzego Zborowskiego ps. „Jeremi”, w praktyce od początku istnienia mamy do czynienia z odrębnym pododdziałem.
Ilustracją stanu faktycznego, jak i również stopnia konspiracji może być fakt przyjęcia nowych pseudonimów oraz obowiązek zerwania kontaktów z dotychczasowym oddziałem. Harcerski model organizacji i pracy wewnątrz kompanii, mimo starań Kwatery Głównej Szarych Szeregów, również pozostał wyłącznie w sferze założeń, ponieważ stał w jawnej sprzeczności z zadaniami do których powołano „Agat” i mógł doprowadzić do katastrofy podobnej jak wsypa Kosy 30.
Elementy akcji specjalnych
Analiza akcji wykonanych w latach 1943 – 44 przez kompanię „Agat/Pegaz” wskazuje również jednoznacznie na formy działania stosowane przez jednostki specjalne i można w nich wyróżnić szereg elementów:
a) przeprowadzenie rozpoznania i identyfikacji celu w warunkach konspiracji (rozpoznanie specjalne wykonywane przez specjalistyczną komórkę pododdziału),
b) opracowanie planu działania warunkującego uzyskanie efektu zaskoczenia przeciwnika oraz przeprowadzenie precyzyjnego i skutecznego uderzenia na cel,
c) organizacja zespołów wykonawczych typowy dla działań specjalnych,
d) specjalistyczne zabezpieczenie przeprowadzenia działań w warunkach konspiracji (uzbrojenie, służba motoryzacyjna i zabezpieczenie medyczne działań).
Żołnierze batalionu „Parasol” w czasie walk na Starym Mieście.
(zdjęcie ze zbiorów Archiwum Akt Nowych)
Na etapie planowania i w przeprowadzeniu samych akcji dowódca kompanii kpt. Adam Borys pozostawiał dużą swobodę zespołom wykonawczym, ograniczając się do nadzoru i zatwierdzenia planu wykonania bez głębszej ingerencji z jego strony. Również wybór dowódców akcji powierzał bezpośrednio dowódcom plutonów, które miały wystawić zespół wykonawczy, opierając się na ich znajomości poszczególnych żołnierzy.
Wszystkie te elementy są cechą charakterystyczną działań specjalnych i gwarantowały dużą elastyczność w działaniu, kładąc nacisk na dyscyplinę wykonawczą nie zaś dyscyplinę formalną. Równie ważnym aspektem działań były odprawy poakcyjne (ang. debriefing), w czasie których omawiano szczegółowo przebieg akcji i działanie poszczególnych żołnierzy. Omówienia akcji dokonywano we wszystkich jej aspektach, np. po akcji „Burkl” wnioski dotyczyły również wypracowania optymalnego sposobu skrytego przenoszenia broni.
Pododdziały dywersyjno – bojowe
Należy zaznaczyć, że działań kompanii „Agat” nie należy mylić z szeroko pojętą tzw. partyzantką miejską, która była domeną pododdziałów dywersyjno – bojowych (tzw. pododdziałów DB) wchodzących w skład Kedywu Okręgu Warszawa AK. Działania te obejmowały znacznie szerszy zakres niż działania Agat-u, który realizował wyłącznie zadania o charakterze specjalnym likwidacji celów o szczególnym znaczeniu dla przeciwnika i odgrywających kluczową rolę w aparacie terroru.
Pododdziały DB realizowały szereg różnorodnych zadań typowych dla Kedywu Okręgu m.in. akcje likwidacyjne, dywersję i sabotaż kolejowy i w transporcie samochodowym,działania przeciwko administracji, gospodarce i propagandzie okupanta, działania odwetowe itd.